Jak Święty Mikołaj zmieniał się przez lata?

Geneza obdarowywania dzieci z okazji dnia św. Mikołaja w Polsce nie jest do końca znana. Jerzy Pośpiech, pierwszy rektor Uniwersytetu Opolskiego i profesor filologii polskiej, twierdził, że zwyczaj ten przywędrował na ziemie polskie z zachodniej Europy w połowie XVIII wieku. Jednak, za sprawą Kościoła, sama postać św. Mikołaja i kult związany z jego osobą był na Śląsku znany już w średniowieczu. W związku z tym wśród badaczy pojawiła się teza, zgodnie z którą zwyczaj ten miałby pochodzenie typowo słowiańskie.

Św. Mikołaj następcą Welesa

Na Śląsku św. Mikołaj jest również opiekunem bydła, w szczególności koni. Jego postać w tym regionie ma więc być połączeniem katolickiego świętego z Welesem, bogiem słowiańskim, który dbał o dobrostan bydła. W niektórych parafiach do dziś odprawiana jest msza święta w intencji gospodarzy z modlitwą zanoszoną właśnie do św. Mikołaja. 6 grudnia święci się przyniesioną z gospodarstw wodę, którą następnie podaje się bydłu.

Choć obecnie wygląd św. Mikołaja wywodzi się z kultury masowej, jeszcze nie tak dawno dzieci odwiedzał nie mężczyzna w czerwonym stroju, z długą siwą brodą i w czapce z pomponem, lecz raczej ten, przypominający biskupa. Ubrany był w długą białą szatę z wyhaftowanym krzyżem, na głowie miał wysoką biskupią czapkę, a w ręku trzymał pasterką laskę z zawieszonym dzwoneczkiem. Komercyjny św. Mikołaj jest raczej postacią łagodną i wesołą. Ten w wersji „biskupiej” wywoływał w dzieciach strach i kojarzony był z konserwatywną postawą i poważnym usposobieniem. W tej wersji św. Mikołaj nie odwiedzał dzieci sam – towarzyszyły mu aniołki i diabły, ubrano na czarno postacie z ogonem, przepasane łańcuchem. Zdarzało się też, że w rękach trzymali rózgi lub wypchaną sadzami pończochę.

Święty Mikołaj na białym koniu

Ciekawą tradycję kultywowano na śląsko-czeskim pograniczu. Z przekazów kronikarskich wnika, że św. Mikołaj miał przybywać na białym koniu. Z czasem żywe zwierzę zastąpiono lajkonikiem i w takiej postaci Mikołaj pojawiał się nawet do lat 70 XX wieku.

Warto przypomnieć, że jeszcze do niedawna św. Mikołaj pełnił też funkcję wychowawczą. Jak pisała w 1999 roku Kornelia Lach, dzieci „podczas wizyty św. Mikołaja rozliczane są ze swej religijności, pobożności, a także ze swojego zachowania. Warto dodać, że rodzice na długo przed, a nawet po dniu św. Mikołaja wcale nierzadko powołują się na jego autorytet, by przytoczyć tu niektóre zwroty: „Mikołaj patrzy”, „Mikołaj to wszystko widzi”, „Powiem Mikołajowi”. Dzieci starsze natomiast świetnie bawią się zarówno obecnością Mikołaja, jak i diabłów.”

fot. Florian Cynk „Święty Mikołaj Pocztówka”