Zachowek chroni osoby pominięte w testamencie

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, która daje ochronę prawną tym osobom, które na podstawie przepisów prawa spadkowego zostałyby powołane do spadku, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu, w treści którego ich pominął. Zachowek jest zatem niezależny od woli spadkodawcy ujawnionej w treści testamentu, a czasem nawet z nią sprzeczny.

W polskim prawie spadkowym występują dwa rodzaje dziedziczenia, a mianowicie dziedziczenie ustawowe oraz testamentowe. To jednak z formą dziedziczenia ustawowego mamy do czynienia najczęściej. Zachodzi ono wówczas, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu albo gdy sporządzony przez niego testament został uznany za nieważny. Dziedziczenie testamentowe zachodzi z kolei wówczas, gdy spadkodawca sporządził testament.

Dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo nad spadkowym

W przypadku kiedy sporządzony przez spadkodawcę testament jest ważny, to wówczas ten rodzaj dziedziczenia ma pierwszeństwo niezależnie od tego, czy powołał w jego treści do dziedziczenia osoby z którym łączy go pokrewieństwo, czy osoby obce z pominięciem członków najbliższej rodziny. Ustawodawca jednak wprowadził do porządku prawnego instytucję zachowku właśnie po to, by w takiej sytuacji wprowadzić ochronę prawną osób, które na podstawie przepisów prawa spadkowego zostałyby powołane do spadku, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu, w treści którego ich pominął. Zachowek wynika zatem z przepisów prawa spadkowego oraz jest niezależny od woli spadkodawcy ujawnionej w treści testamentu, a czasem nawet z nią sprzeczny. Roszczenie o zachowek stanowi uprawnienie do żądania realizacji świadczenia pieniężnego. Osoba, która jest zobowiązana do zapłaty zachowku, może jednak tytułem realizacji swojego zobowiązania i za zgodą osoby uprawnionej, uczynić zadość temu zobowiązaniu przez przeniesienie własności dowolnego składnika majątkowego o wartości równej lub zbliżonej dochodzonej kwoty zachowku.

Uprawnieni do zachowku

Prawo żądania zapłaty zachowku przysługuje zstępnym spadkodawcy (dzieciom, wnukom, prawnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy. Prawo żądania zachowku przysługuje zatem osobom, które zostałyby powołane do spadku na podstawie dziedziczenia ustawowego, gdyby nie fakt sporządzenia przez spadkodawcę testamentu.

Komu nie przysługuje zachowek

Nie mają natomiast prawa żądać zachowku osoby, które zrzekły się dziedziczenia, odrzuciły spadek, zostały uznane za niegodne dziedziczenia oraz małżonek, który został wyłączony od dziedziczenia (w sytuacji, gdy spadkodawca wystąpił za życia o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy tego małżonka i żądanie to było uzasadnione), a także osoby, które zostały przez spadkodawcę wydziedziczone.

Zobowiązani do zapłaty zachowku

Osoby, które są zobowiązane do zapłaty zachowku, można podzielić na trzy grupy: spadkobiercy powołani do dziedziczenia na podstawie testamentu, osoby na rzecz których uczyniono zapisy windykacyjne oraz osoby, których spadkodawca obdarował za życia.

Wysokość roszczenia o zachowek

Zasadą jest, że wysokość roszczenia o zachowek, jaką można skutecznie żądać w postępowaniu sądowym o jego zapłatę, to połowa tzw. udziału spadkowego, czyli tego, co uprawniony mógłby odziedziczyć, gdyby spadkodawca nie rozporządził inaczej. Należy jednak pamiętać, że  zstępnym (dziecko, wnuk, prawnuk spadkodawcy), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Przy jego obliczaniu zgodnie z przepisem art. 992 kodeksu cywilnego bierze się pod uwagę również spadkobierców niegodnych i spadkobierców, którzy odrzucili spadek. Wykluczone przy obliczaniu wartości zachowku są natomiast osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub zostały wydziedziczone.

Ważne

Dokonane przez spadkodawcę darowizny i zapisy windykacyjne (sporządzone w treści testamentu) podlegają doliczeniu do wartości spadku przy ustalaniu wysokości zachowku. Postępowania sądowe o zapłatę zachowku często trwają długo, zwłaszcza przy wielości składników masy spadkowej i sporze co do ich wartości, zatem warto pamiętać, że wartość darowizny ustala się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z momentu ustalania zachowku, natomiast wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego ustala się według stanu z chwili otwarcia spadku i cen z momentu ustalania zachowku. Ustawodawca wprowadził regulację zgodnie z którą nie podlegają doliczeniu darowizny drobne zwyczajowo przyjęte w stosunkach danego rodzaju (np. prezenty urodzinowe) niezależnie od tego kiedy i na czyją rzecz ich dokonano oraz poniesione przez spadkodawcę na rzecz swojego dziecka, wnuka czy prawnuka (zstępnego) koszty wychowania i wykształcenia ogólnego i zawodowego, jeżeli nie przekraczają przeciętnej miary przyjętej w danym środowisku. Miara taka jest oceniana indywidualnie. Ewentualne doliczenie darowizny uzależnione jest także od upływu czasu od jej dokonania oraz pokrewieństwa, co wymaga jednak szczegółowego zaznajomienia się z okolicznościami danej sprawy.

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Uprawnieni do zachowku często zwlekają z podjęciem decyzji o dochodzeniu zachowku albo nie dochodzą roszczenia o zachowek, w celu uniknięcia pogorszenia relacji rodzinnych. Pamiętać jednak należy, że roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu – gdy obowiązek zapłaty zachowku wynika z dziedziczenia testamentowego albo z upływem 5 lat od dnia otwarcia spadku (dzień śmierci spadkodawcy) – gdy obowiązek zapłaty zachowku wynika z dziedziczenia ustawowego. Osoba, która jest pozwana o zapłatę zachowku po upływie wskazanych powyżej terminów, może zatem podnieść zarzut przedawnienia tego roszczenia w toku postępowania sądowego i w wyniku czego uchylić się od obowiązku zapłaty zachowku.

radca prawny Eryk Piaskowski